به گزارش خبرنگار امنیت دفاعی خبرگزاری دانشجو ؛ گسترش سامانه‌های هواپیمای بدون سرنشین (UAS)، به‌ویژه ریزپرنده‌ها، ماهیت درگیری‌های مدرن را به شکلی بنیادین و غیرقابل بازگشت تغییر داده است. این پلتفرم‌های کم‌هزینه و بسیار در دسترس، یک فضای نبرد جدید و مورد مناقشه ایجاد کرده‌اند که در آن، بازیگران دولتی و غیردولتی می‌توانند به اثرات استراتژیک نامتناسب دست یابند. با این حال، انقلابی‌ترین و در عین حال نگران‌کننده‌ترین تحول در این عرصه، ادغام هوش مصنوعی (AI) است که در حال تبدیل کردن این ابزارها از دستگاه‌های کنترل از راه دور به جنگ‌افزارهای خودمختار و هوشمند است. هوش مصنوعی در حال حاضر این قابلیت را دارد که کل چرخه یک عملیات ریزپرنده‌ای، از برنامه‌ریزی و شناسایی تا تصمیم‌گیری نهایی برای حمله و اجرای آن را مدیریت کند و بدین ترتیب، پارادایم‌های دفاعی و امنیتی دیرینه را به چالش بکشد.

در ادامه ، ضمن تحلیل ابعاد بهره‌گیری از هوش مصنوعی در عملیات‌های ریزپرنده‌ای، به بررسی نقش این فناوری در تهدیدات اخیر علیه امنیت ملی ایران و راهکارهای فنی مقابله با آن می‌پردازیم.
صفر تا صد عملیات با هوش مصنوعی/ یک عملیات تروریستی هوشمند

ادغام هوش مصنوعی در عملیات‌های ریزپرنده‌ای صرفاً یک بهبود جزئی نیست؛ بلکه هسته مرکزی و توانمندساز نسل جدید تهدیدات هوایی است. یک سیستم مبتنی بر هوش مصنوعی می‌تواند کل زنجیره عملیات را با سرعتی فراتر از توانایی شناختی انسان مدیریت کند. این فرآیند چندلایه شامل موارد زیر است:
۱. برنامه‌ریزی و تحلیل پیش‌بینی‌کننده:
در فاز اولیه، الگوریتم‌های هوش مصنوعی می‌توانند با تحلیل داده‌های اطلاعاتی، بهترین مسیرهای پروازی، اهداف بالقوه و آسیب‌پذیری‌های سامانه‌های پدافندی دشمن را شناسایی کنند. این سیستم‌ها می‌توانند مسیر حرکت یک هدف، مانند یک یگان زرهی یا یک سامانه پدافندی، را پیش‌بینی کرده و بهترین زمان و زاویه حمله را برای به حداکثر رساندن اثربخشی تعیین نمایند.
۲. ادغام حسگرها و شناسایی خودمختار:

در میدان نبرد، یک ریزپرنده هوشمند به یک تصویر عملیاتی مشترک و منسجم از محیط خود نیاز دارد. هوش مصنوعی داده‌ها را از مجموعه‌ای ناهمگون از حسگرها—شامل دوربین‌های الکترواپتیکال/مادون قرمز (EO/IR)، حسگرهای صوتی و در مدل‌های پیشرفته‌تر، رادار—ادغام می‌کند تا یک رد دقیق و قابل اعتماد از اهداف بسازد.
این قابلیت به ریزپرنده اجازه می‌دهد تا در یک مأموریت از پیش برنامه‌ریزی شده، بدون نیاز به کنترل مداوم اپراتور، به صورت خودمختار منطقه را جستجو کرده و هدف را پیدا کند.
۳. طبقه‌بندی و تشخیص تهدید با دقت بالا:

یکی از بزرگترین چالش‌های سامانه‌های پدافندی، تمایز قائل شدن بین یک پهپاد متخاصم و اشیاء بی‌ضرر مانند پرندگان یا پهپادهای تجاری مجاز است.
الگوریتم‌های یادگیری ماشین (بخشی از هوش مصنوعی) می‌توانند بر روی مجموعه داده‌های وسیعی آموزش ببینند تا الگوهای پروازی، علائم راداری میکرو-داپلر ناشی از چرخش پره‌ها، یا پروفایل صوتی یک ریزپرنده را با دقت فوق‌العاده بالا تشخیص دهند.
این فناوری که در سمت دفاعی برای کاهش هشدارهای کاذب حیاتی است، در سمت تهاجمی نیز به یک فوج از ریزپرنده‌ها امکان می‌دهد تا اهداف مشخصی (مانند نوع خاصی از تانک یا رادار) را از میان اهداف دیگر تشخیص داده و به صورت تفکیک شده به آنها حمله کنند.
۴. تصمیم‌گیری و درگیری خودکار: این مرحله، خطرناک‌ترین قابلیت هوش مصنوعی در ریزپرنده‌هاست

سناریوی ربات های پرنده قاتل ( Slaughterbots ) ، که در آن فوج‌هایی از پهپادهای کوچک و خودکار با استفاده از تشخیص چهره به ترور افراد می‌پردازند، در مراحل نهایی توسعه قرار دارد و توسط اوکراین و رژیم صهیونیستی بارها اجرایی شده است.
یک ریزپرنده انتحاری مجهز به هوش مصنوعی می‌تواند پس از شناسایی و قفل روی هدف، با تایید یک انسان (یا در سناریوهای آینده، بدون آن) خود را به بهترین نقطه از هدف بکوبد.

در یک حمله فوجی (Swarm Attack)، هوش مصنوعی به ده‌ها یا صدها ریزپرنده اجازه می‌دهد تا به صورت مشارکتی و غیرمتمرکز تصمیم‌گیری کرده، حسگرهای پدافندی دشمن را اشباع کنند و با قربانی کردن تعدادی از اعضای خود، راه را برای نفوذ بقیه باز نمایند. در چنین سناریویی، زمان کافی برای یک اپراتور انسانی جهت ارزیابی و درگیری با تمام تهدیدات وجود ندارد و تنها یک سیستم دفاعی مبتنی بر هوش مصنوعی می‌تواند به طور مؤثر پاسخ دهد.
میدان نبرد ایران: ریزپرنده‌ها در عملیات‌های تروریستی و جنگ ترکیبی

امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران به طور فزاینده‌ای با تهدید ریزپرنده‌ها، به ویژه آنهایی که توسط گروه‌های تروریستی و سرویس‌های اطلاعاتی متخاصم هدایت می‌شوند، روبرو است. این تهدید از اواسط دهه نود شمسی در نبرد با تروریست‌ها در سوریه بروز پیدا کرد و در هفته های گذشته با سلسله عملیات‌های ضدامنیتی رژیم صهیونیستی در داخل ایران، ابعاد پیچیده‌تری به خود گرفته است.

نمونه ریزپرنده داعشی کشف شده توسط مقاومت
در تقابل‌های اخیر، مشاهده شد که دشمن با بهره‌گیری از تاکتیک‌های نوین، به دنبال دور زدن لایه‌های پدافندی کشور است. یکی از نگران‌کننده‌ترین این تاکتیک‌ها، قاچاق قطعات ریزپرنده‌ها به داخل کشور و مونتاژ آنها در نزدیکی اهداف حساس است.
این مدل عملیاتی که در عملیات “تار عنکبوت” اوکراین علیه پایگاه‌های هوایی روسیه با موفقیت اجرا شد، به طور مؤثری قدرتمندترین سامانه‌های پدافند هوایی مرزی را دور می‌زند و بار اصلی دفاع را از واحدهای نظامی به دستگاه‌های امنیت داخلی و اطلاعاتی منتقل می‌کند.
گزارشی از عملیات تار عنکبوت اوکراین که با ریزپرنده های مجهز به هوش مصنوعی انجام شد این واقعیت، یک آسیب‌پذیری سیستمی را آشکار می‌سازد که نیازمند هماهنگی بی‌وقفه بین ستاد کل نیروهای مسلح، وزارت اطلاعات، سازمان اطلاعات سپاه، فراجا، گمرک و نیروهای حفاظت مرزی است.
علاوه بر این، دشمنان در حال تکامل دادن فناوری‌های هدایت برای مقابله با سامانه‌های اخلالگر ایرانی هستند:

نمونه ریزپرنده انتحاری اسراییلی که توسط فراجا کشف شد
هدایت با سیم و مصون از دفاع جمری : توسعه ریزپرنده‌های هدایت‌شونده با کابل فیبر نوری، که در آن یک پیوند داده فیزیکی، پهپاد را در برابر هرگونه اخلال یا فریب فرکانس رادیویی (RF) مصون می‌سازد، نمونه بارز این تطبیق‌پذیری سریع است.
نمونه ریزپرنده اوکراین مجهز به کابل فیبر نوری که ۱، ۵ و ۱۰ کیلومتر برد دارند
این پیشرفت‌ها نشان می‌دهد که پدافند دیگر نمی‌تواند صرفاً به جنگ الکترونیک متکی باشد و باید آماده مقابله فیزیکی با این تهدیدات باشد.
در بعد نرم‌افزاری نیز، تجهیز ریزپرنده‌ها به هوش مصنوعی برای شناسایی و حمله خودکار، که در عملیات‌های اخیر علیه ایران مشاهده شده، دست پدافند را برای مقابله بسته‌تر کرده است. این ریزپرنده‌ها با کاهش وابستگی به اپراتور و داده‌های خارجی، عملاً بسیاری از روش‌های مقابله نرم را بی‌اثر می‌کنند.
جعبه ابزار مقابله: راهکارهای فنی برای مهار غول کوچک هوشمند

مقابله مؤثر با تهدید ریزپرنده‌های هوشمند نیازمند یک رویکرد دفاعی لایه‌ای، یکپارچه و مبتنی بر فناوری‌های پیشرفته است. هیچ راه‌حل واحدی وجود ندارد و دفاع مؤثر از ترکیب سامانه‌های مختلف برای پوشش کل زنجیره درگیری (شناسایی، ردیابی، تشخیص و خنثی‌سازی) حاصل می‌شود.
۱. پدافند غیرعامل؛ اولین خط دفاع:
حمله اسراییل به سوله وزارت دفاع در اصفهان که به دلیل تجهیز به توری های قفسی ضد پهپاد ناکام ماند
قبل از هر اقدام عامل، افزایش پایداری تأسیسات و تجهیزات حیاتی است. اقداماتی مانند استتار، ایجاد پوشش و اختفا، و استفاده از فنس و توری‌های محافظ در اطراف اماکن حساس می‌تواند مانع از برخورد نهایی ریزپرنده انتحاری و فعال شدن سرجنگی آن شود. این راهکار کم‌هزینه باید به عنوان یک استاندارد برای حفاظت از زیرساخت‌های حیاتی در نظر گرفته شود.
۲. شناسایی و ردیابی پیشرفته:
رادارهای تخصصی: رادارهای قدیمی برای رهگیری ریزپرنده‌ها با سطح مقطع راداری (RCS) و سرعت پایین، مناسب نیستند. نیاز فوری به رادارهای آرایه فازی سه‌بعدی باند X وجود دارد که می‌توانند ارتفاع پست را به دقت جستجو کنند. سامانه‌های مجهز به پردازش میکرو-داپلر نیز می‌توانند با تحلیل تغییر فرکانس ناشی از پره‌های پهپاد، آن را از پرندگان تمییز دهند
سیستم‌های الکترواپتیکی و حرارتی (EO/IR): این سیستم‌ها برای تأیید بصری تهدید قبل از درگیری ضروری هستند. دوربین‌های مادون قرمز با حساسیت بالا می‌توانند علامت حرارتی ضعیف موتور الکتریکی را شناسایی کنند و حتی در مقابله با پهپادهای فیبرنوری، با آموزش الگوریتم‌های هوش مصنوعی می‌توان علامت حرارتی خطی خود کابل را نیز در پس‌زمینه تشخیص داد
تحلیل فرکانس رادیویی (RF): حسگرهای RF می‌توانند با شنود ارتباط بین پهپاد و اپراتور، آنها را شناسایی و مکان‌یابی کنند، اما در برابر پهپادهای خودمختار یا هدایت‌شونده با فیبر نوری ناکارآمد هستند
۳. خنثی‌سازی؛ ترکیبی از روش‌های سخت و نرم:

جنگ الکترونیک (مقابله نرم): سامانه‌های اخلالگر (Jammer) با قطع ارتباط رادیویی یا سیگنال‌های ناوبری (GPS/GNSS)، همچنان یک ابزار مؤثر هستند، به ویژه علیه پهپادهای تجاری ساده اما با توجه به حرکت دشمن به سمت خودمختاری و هدایت فیبرنوری، اتکای صرف به این روش خطرناک است
انرژی هدایت‌شده (DEW): این فناوری، آینده مقابله با ریزپرنده‌هاست. لیزرهای پرانرژی (HEL) می‌توانند با هزینه بسیار پایین برای هر شلیک، بدنه یا حسگرهای ریزپرنده را بسوزانند. سامانه‌هایی مانند “ساتب” ساخت ایران در این حوزه قرار می‌گیرند. اگرچه این سیستم‌ها در شرایط جوی نامساعد با محدودیت مواجه‌اند، اما برای دفاع نقطه‌ای از تأسیسات ارزشمند، ایده‌آل هستند.

پدافند لیزری ساتب ایرانی

مقابله سخت (Hard Kill):
سامانه‌های توپخانه‌ای پیشرفته: توپ‌های ضدهوایی قدیمی مانند ZU-23 به دلیل ابعاد کوچک هدف، کارایی پایینی دارند. راه‌حل مؤثر، استفاده از سامانه‌های گتلینگ هدایت راداری با نواخت تیر بالا و مجهز به گلوله‌های ترکشی انفجاری است. این گلوله‌ها در نزدیکی هدف منفجر شده و با ایجاد ابری از ترکش، شانس انهدام را به شدت بالا می‌برند.

شاتگان‌ها: در برد کوتاه، استفاده از شاتگان توسط نیروهای آموزش‌دیده، به ویژه در برابر ریزپرنده‌های انتحاری که به سمت نفرات می‌آیند، یک راهکار مؤثر و اثبات‌شده در جنگ اوکراین است.
سرباز روس و درگیری با ریزپرنده با شاتگان، جمر های رادیویی و سیگنالی روی دوشش مشخص است
پهپادهای رهگیر:

استفاده از یک ریزپرنده برای انهدام ریزپرنده دیگر، چه از طریق برخورد مستقیم و چه با استفاده از تور، یک تاکتیک کارآمد است. توسعه پهپادهای شکارچی-قاتل (Hunter-Killer) که به صورت خودکار به جستجو و انهدام اهداف متخاصم می‌پردازند، یک اولویت است.
تهدید ریزپرنده‌های هوشمند یک واقعیت کنونی و دائمی است که با عدم تقارن عمیق اقتصادی و فناورانه مشخص می‌شود. برای حفظ امنیت ملی در این عصر جدید، ایران باید یک استراتژی جامع و دو مسیره را دنبال کند: از یک سو، توسعه قابلیت‌های تهاجمی مبتنی بر هوش مصنوعی و افواج خودکار برای حفظ بازدارندگی استراتژیک و از سوی دیگر، ساخت یک معماری پدافندی چندلایه، هوشمند و مقاوم.

توصیه‌های زیر برای سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان دفاعی کشور ضروری است:
اولویت‌بخشی به پدافند لیزری و انرژی هدایت‌شده:
برای مقابله با عدم تقارن هزینه، سرمایه‌گذاری جدی در توسعه و به‌کارگیری سامانه‌های پدافند لیزری کم‌هزینه و مقیاس‌پذیر یک الزام است.
توسعه هوش مصنوعی پدافندی:
پیروزی در رقابت هوش مصنوعی یک اولویت امنیت ملی است. باید سرمایه‌گذاری کلانی در تحقیق و توسعه هوش مصنوعی برای ادغام حسگرها، طبقه‌بندی تهدید و به‌ویژه درگیری خودکار برای مقابله با حملات فوجی صورت گیرد.
نهادینه‌سازی آموزش همگانی:
مقابله با ریزپرنده‌ها باید به یک مهارت عمومی در نیروهای مسلح تبدیل شود. این آموزش باید فراتر از یگان‌های تخصصی پدافند، کلیه پرسنل اعم از کادر، سرباز و به‌ویژه نیروهای بسیجی را در بر گیرد، زیرا هر فردی اکنون در خط مقدم این نبرد قرار دارد.
توسعه شبکه پدافندی یکپارچه:
باید یک شبکه پدافندی مبتنی بر هوش مصنوعی و سیستم‌های اپتیکی و مادون قرمز توسعه یابد تا کشف و انهدام ریزپرنده‌ها تسهیل شود. این شبکه باید بتواند به صورت یکپارچه با سامانه‌های جنگ الکترونیک و سلاح‌های کشنده عمل کند تا یک دفاع مقاوم و چندلایه شکل گیرد.

عصر جنگاوری با ریزپرنده‌ها آغاز شده است و تنها کشورهایی می‌توانند امنیت خود را تأمین کنند که سریع‌تر از دشمنان خود نوآوری کرده و خود را با این واقعیت جدید تطبیق دهند. باید دید آینده تقابل هوش مصنوعی با هوش انسانی به کجا میرسد؟ آیا ربات های قاتل در مسیر نابودی بشریت هستند؟