– اخبار اقتصادی – به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم؛ پرتودهی مواد غذایی، فرایندی دقیق و کنترل‌شده است که با بهره‌گیری از اشعه گاما، ایکس یا الکترونی، بی‌آنکه کیفیت حسی و تغذیه‌ای مواد غذایی را دچار آسیب کند، عوامل بیماری‌زا را از بین می‌برد و طول عمر نگهداری را افزایش می‌دهد، این فناوری به‌ویژه در صادرات میوه‌های تازه از اهمیت فزاینده‌ای برخوردار است.
در شرایطی که امنیت غذایی به یکی از محورهای اصلی سیاست‌گذاری جهانی تبدیل شده است و نگرانی‌ها پیرامون ایمنی، سلامت و اتلاف مواد غذایی افزایش یافته‌اند، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین برای ارتقاء کیفیت و کاهش ضایعات، ضرورتی انکارناپذیر یافته است. میان مجموعه راهکارهای موجود، «پرتودهی مواد غذایی» (Food Irradiation) به‌عنوان یک فناوری هسته‌ای ایمن و کارآمد، جایگاه ویژه‌ای در زنجیره تأمین و مدیریت پس از برداشت پیدا کرده است. این روش، که مبتنی بر استفاده از اشعه‌های یونیزان همچون گاما، ایکس و الکترون است، توانایی دارد طیف گسترده‌ای از آلودگی‌های میکروبی، قارچی و انگلی را از بین ببرد، رشد و جوانه‌زنی محصولاتی مانند سیب‌زمینی و پیاز را مهار کند، و در نهایت، قابلیت نگهداری محصولات را به‌طرز محسوسی افزایش دهد.
بیشتر بخوانید
40 ظرفیت بی‌نظیر توسعه کشاورزی ایران «به‌نژادی جهشی» و تولید ارقام مقاوم پایش کیفیت و آلودگی آب‌های زیرزمینیتکنیک «عقیم‌سازی آفات نر» با پرتودهیبةخلاف تصورات رایج، پرتودهی کیفیت غذایی را حفظ و ایمنی مصرف‌کننده را نیز تضمین می‌کند، همین امر سبب شده است سازمان‌هایی همچون سازمان جهانی بهداشت (WHO)، سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (FAO) و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA)، این فناوری را به‌عنوان ابزاری قانونی، علمی و قابل‌اعتماد برای فرآوری مواد غذایی توصیه کنند. از منظر سیاست‌گذاری، پرتودهی می‌تواند بخشی جدایی‌ناپذیر از راهبردهای ملی برای کاهش ضایعات، بهینه‌سازی صادرات، و افزایش سلامت عمومی باشد.
تجربه ویتنام در بهره‌گیری از پرتودهی برای صادرات میوه‌های تازه، از جمله انبه، لیچی و پاپایا، نمونه‌ای موفق از ادغام فناوری هسته‌ای در کشاورزی است. این کشور با توسعه زیرساخت‌های پرتودهی از اواخر دهه 1990 و همکاری با FAO و IAEA، توانسته است به صادرات گسترده و ایمن محصولات کشاورزی خود دست یابد و در عین حال، استانداردهای سلامت غذایی را در سطح بین‌المللی رعایت کند.
در این نوشتار، تلاش خواهیم کرد ابعاد فنی، اقتصادی، سلامت‌محور و راهبردی پرتودهی مواد غذایی را تحلیل، تجربه ویتنام را به‌مثابه الگویی قابل تعمیم معرفی کنیم، و در نهایت، چشم‌انداز کاربرد این فناوری در نظام غذایی ایران را مورد واکاوی قرار دهیم.
تعریف پرتودهی مواد غذایی
پرتودهی مواد غذایی (Food Irradiation) فرآیندی علمی و کنترل‌شده است که در آن مواد غذایی با اشعه یونیزان مورد تابش قرار می‌گیرند تا اهداف خاصی مانند افزایش ماندگاری، کاهش بار میکروبی، نابودی آفات و جلوگیری از جوانه‌زنی محقق شود. این فناوری بدون استفاده از حرارت یا مواد شیمیایی، از اصول فیزیکی اشعه برای غیرفعال‌سازی عوامل بیماری‌زا و فسادزای زیستی استفاده می‌کند. پرتودهی نه‌تنها تغییری در ماهیت مولکولی غذا ایجاد نمی‌کند، بلکه امکان نگهداری ایمن غذا را برای دوره‌های طولانی‌تر فراهم می‌سازد.
اشعه یونیزان: گاما، ایکس و الکترون
سه نوع اشعه رایج در پرتودهی غذایی عبارت‌اند از: اشعه گاما (معمولاً از رادیوایزوتوپ کبالت-60)، اشعه ایکس، و پرتوهای الکترونی (Electron Beam). اشعه گاما قدرت نفوذ بالا و عمق تابش وسیعی دارد، و به همین دلیل برای پرتودهی محصولات با حجم بالا بسیار مناسب است. اشعه ایکس از تبدیل پرتوهای الکترونی به فوتون‌های پرانرژی تولید می‌شود و مزیت آن نداشتن مواد رادیواکتیو در فرایند است. پرتوی الکترونی نیز با نفوذ کمتر، برای مواد غذایی با ضخامت کم به‌کار می‌رود و سرعت فرآیند بالایی دارد.

مکانیسم اثر پرتودهی بر میکروارگانیسم‌ها
اشعه یونیزان با تخریب DNA و ساختارهای سلولی باکتری‌ها، قارچ‌ها و ویروس‌ها، آن‌ها را غیرفعال یا نابود می‌کند. این فرآیند با شکستن پیوندهای شیمیایی در مولکول‌های حیاتی سلولی و القای آسیب‌های غیرقابل ترمیم به ژنوم موجودات زنده انجام می‌شود. در عین حال، چون غذاها فاقد سیستم زیستی بازسازی هستند، این آسیب‌ها تنها به آلودگی‌های زیستی مربوط می‌شود و ماده غذایی سالم باقی می‌ماند. دوز پرتودهی بسته به نوع محصول و هدف درمان متفاوت است؛ مثلاً برای نابودی حشرات، دوز پایین‌تر از نابودی باکتری‌های پاتوژن لازم است.
کنترل جوانه‌زنی محصولات انباری
در محصولاتی مانند سیب‌زمینی، پیاز و سیر که پس از برداشت در انبار نگهداری می‌شوند، جوانه‌زنی یکی از عوامل اصلی کاهش کیفیت، ارزش بازار و افزایش ضایعات است. پرتودهی با دوزهای پایین (حدود 50 تا 150 گری) قادر است این فرآیند را مهار کند، بدون آنکه ویژگی‌های تغذیه‌ای یا ظاهری محصول دچار آسیب شود. این روش جایگزینی علمی و ایمن برای مواد شیمیایی بازدارنده جوانه‌زنی مانند کلروپروفام (CIPC) محسوب می‌شود که در بسیاری از کشورها به دلیل اثرات سمی ممنوع شده است.
مزایای پرتودهی در افزایش ماندگاری
افزایش طول عمر نگهداری یکی از پیامدهای مهم پرتودهی است. با حذف یا کاهش بار میکروبی، واکنش‌های فساد متوقف یا کند می‌شوند و در نتیجه، مواد غذایی می‌توانند برای هفته‌ها یا ماه‌ها در شرایط استاندارد باقی بمانند. این ویژگی، به‌ویژه برای محصولاتی که به بازارهای دوردست صادر می‌شوند (مانند میوه‌های گرمسیری)، اهمیت استراتژیک دارد. در ویتنام، انبه‌های صادراتی به ژاپن و آمریکا با استفاده از پرتودهی گاما در بسته‌بندی نهایی ضدعفونی می‌شوند تا امکان صادرات ایمن فراهم گردد.

کاهش ضایعات پس از برداشت
طبق گزارش FAO، بخش قابل توجهی از مواد غذایی تولیدشده در جهان هر ساله به دلایل گوناگون از بین می‌روند که بخش مهمی از آن مربوط به فساد زیستی پس از برداشت است. پرتودهی می‌تواند با افزایش دوام محصول و حذف آلودگی‌های بیولوژیک، نرخ ضایعات را بطور چشمگیری کاهش دهد. این ویژگی نه‌تنها ارزش اقتصادی برای تولیدکننده دارد، بلکه از منظر امنیت غذایی و بهره‌وری منابع طبیعی (آب، خاک، انرژی) نیز تأثیرگذار است.
تأثیر پرتودهی بر ارزش تغذیه‌ای غذا
یکی از دغدغه‌های رایج درباره پرتودهی مواد غذایی، تأثیر آن بر ترکیبات مغذی و ارزش تغذیه‌ای محصولات است. بررسی‌های علمی متعددی که توسط مراجع بین‌المللی مانند FAO و WHO انجام شده، نشان می‌دهد که پرتودهی در دوزهای توصیه‌شده، تأثیر چشمگیری بر عناصر حیاتی غذا مانند پروتئین‌ها، کربوهیدرات‌ها، چربی‌ها و مواد معدنی ندارد. اگرچه ممکن است مقادیر اندکی از ویتامین‌های حساس به حرارت و نور، مانند ویتامین C یا تیامین، کاهش یابد، اما این تغییرات در حدی نیست که بر کیفیت تغذیه‌ای کل غذا تأثیر منفی بگذارد و کمتر از تأثیراتی است که فرآیندهایی نظیر پخت، جوشاندن یا انجماد بر مواد غذایی وارد می‌کنند.
اثرات پرتودهی بر طعم، رنگ و بافت
یکی دیگر از ملاحظات مصرف‌کنندگان، تغییرات احتمالی در ویژگی‌های حسی غذا پس از پرتودهی است. مطالعات نشان داده‌اند که در صورت رعایت دوزهای بهینه و مدیریت دقیق فرآیند پرتودهی، تغییرات در طعم، رنگ و بافت محصولات بسیار جزئی و در بسیاری موارد، غیرقابل‌تشخیص توسط مصرف‌کننده است. در مورد گوشت‌ها، استفاده از دوزهای بالا می‌تواند سبب تغییراتی جزئی در رنگ یا بوی گوشت شود، که با کنترل دمای محیط پرتودهی و بسته‌بندی مناسب، این اثرات به حداقل می‌رسد.
ایمنی پرتودهی برای مصرف‌کنندگان
ایمنی پرتودهی، از منظر سلامتی مصرف‌کننده، بارها مورد آزمون علمی و نظارتی قرار گرفته و نتایج به‌روشنی نشان داده‌اند که این روش نه‌تنها خطرناک نیست، بلکه به ارتقاء سلامت عمومی کمک می‌کند. مواد غذایی پرتودهی‌شده رادیواکتیو نمی‌شوند، چرا که انرژی مورد استفاده در این فرآیند به‌ اندازه‌ای نیست که موجب فعال‌سازی هسته‌ای یا ایجاد مواد پرتوزا در غذا گردد. سازمان جهانی بهداشت، کمیته مشترک FAO/WHO و نیز انجمن بهداشت عمومی آمریکا (APHA) همگی بر بی‌ضرر بودن پرتودهی تأکید کرده‌اند و آن را روشی ایمن برای فرآوری غذا قلمداد نموده‌اند.
تأیید پرتودهی از سوی سازمان‌های بین‌المللی
پذیرش گسترده پرتودهی مواد غذایی از سوی نهادهای معتبر بین‌المللی، نشانه‌ای مهم از اعتماد علمی و بهداشتی به این فناوری است. FAO و WHO پرتودهی را به‌عنوان روشی مجاز برای کاهش خطرات میکروبی غذا معرفی کرده‌اند. کمیته Codex Alimentarius نیز استانداردهای بین‌المللی برای پرتودهی غذا را تدوین کرده و راهنماهای اجرایی متعددی برای انواع محصولات ارائه داده است. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) نیز با فراهم‌سازی زیرساخت‌های فنی و آموزشی، نقش بسزایی در ترویج این فناوری در کشورهای در حال توسعه ایفا کرده است. در حال حاضر، بیش از 60 کشور جهان استفاده از پرتودهی برای انواع مواد غذایی مانند میوه‌ها، سبزیجات، گوشت، ادویه‌ها، دانه‌ها و غذاهای دریایی را تصویب کرده‌اند.
چارچوب‌های قانونی و تنظیم‌گری پرتودهی
اجرای موفق پرتودهی نیازمند تدوین و پیاده‌سازی نظام‌نامه‌های قانونی دقیق است. بسیاری از کشورها، از جمله ایالات متحده، ژاپن، هند و ویتنام، دارای قوانین جامع در زمینه پرتودهی مواد غذایی هستند که موضوعاتی چون نوع محصولات مجاز، دوز پرتودهی، الزامات برچسب‌گذاری، و استانداردهای بهداشتی مراکز پرتودهی را پوشش می‌دهد. بطور مثال، در آمریکا، سازمان غذا و دارو (FDA) مسئول تصویب دوزهای پرتودهی و محصولات مجاز است و مقررات روشنی برای برچسب‌گذاری مواد پرتودهی‌شده تعیین کرده است. در کشورهای در حال توسعه، همکاری با نهادهای بین‌المللی مانند FAO و IAEA می‌تواند به تدوین سیاست‌های ملی مؤثر و تسهیل فرآیند قانون‌گذاری کمک کند.
ظرفیت‌های فنی پرتودهی در آسیا
منطقه آسیا به‌ویژه در دهه‌های اخیر رشد چشمگیری در زیرساخت‌های پرتودهی داشته است. کشورهایی چون هند، تایلند، مالزی، چین و ویتنام، با سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پرتودهی، توانسته‌اند زنجیره تأمین محصولات کشاورزی را بهبود بخشند و بازارهای صادراتی جدیدی را فتح کنند. بطور مثال، هند با بیش از 20 مرکز پرتودهی فعال در زمینه ادویه‌جات، میوه‌ها و غذاهای دریایی، توانسته است میزان صادرات سالم و ایمن خود را به کشورهای اروپایی و آمریکایی افزایش دهد. در تایلند، استفاده ترکیبی از پرتودهی و بسته‌بندی خلأ در صنایع دریایی، عمر نگهداری محصولات را به بیش از 4 هفته افزایش داده است.
تجربه موفق ویتنام در بهره‌برداری از پرتودهی مواد غذایی
ویتنام یکی از نمونه‌های موفق در آسیا در زمینه استفاده گسترده از پرتودهی برای بهبود کیفیت و ایم..